ΠΟΤΑΜΟΣ ΚΟΙΛΙΑΡΗΣ

Ο ποταμός Κοιλιάρης πηγάζει από του Βαρσάμου την κορφή σε υψόμετρο 1389 μ. και τη Μαύρη σε υψόμετρο 2069 μ. των Λευκών Ορέων. Η κυριότερη πηγή τροφοδοσίας του ποταμού είναι η πηγή του Στύλου. Το συνολικό μήκος του δικτύου του ποταμού είναι 36 χλμ και συμβάλλουν σε αυτόν τέσσερεις παραπόταμοι. Ο Κεραμιώτης και η Αναβρετή οι οποίοι ξεραίνονται κατά τη θερινή περίοδο και ο Μυλαύλακας και ο Μανταμάς οι οποίοι έχουν νερό όλο το χρόνο. Το συνολικό μήκος του ποταμού από το Στύλο μέχρι την εκβολή του στην τοποθεσία «Κυανή Ακτή» στις Καλύβες είναι περί τα 5 χλμ.

Στην αρχαιότητα ο ποταμός ονομαζόταν ΠΥΚΝΟΣ επειδή στις όχθες του είχε πυκνούς θάμνους και δέντρα. Ο περιηγητής και καθηγητής Δέφνερ τον ανέφερε ως «Κυλιάρη» επειδή θεωρούσε ότι η γραφή αυτή αιτιολογείται από το γεγονός ότι ήταν πολύ ορμητικός και κυλούσε τις πέτρες και ό,τι έβρισκε στο διάβα του.

Ο Κοιλιάρης από μόνος του είναι ένα μεγάλο οικοσύστημα. Κατά καιρούς εμφανίζονται στην περιοχή κουνάβια, νυφίτσες, λαγοί και σκαντζόχοιροι. Επίσης υπάρχουν πέρδικες, κοτσύφια, κοράκια και καρακάξες, κουκουβάγιες και δύο είδη γερακιών. Στα νερά του ποταμού υπάρχουν πέστροφες, χέλια, καβούρια, νερόφιδα και βάτραχοι.

Στην πορεία του ο ποταμός συναντούσε 3 νερόμυλους. Στο Στύλο, στους Αρμένους και στις Καλύβες. Συναντούσε επίσης ένα μύλο στο Νιο Χωριό ο οποίος όμως δεν λειτουργούσε με νερό αλλά με άλογα. Τριγύρω από τον ποταμό καλλιεργούνται ελιές, οπωροκηπευτικά και λαχανικά.

ΝΑΟΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΖΕΡΒΙΩΤΙΣΣΑΣ (ΜΟΝΑΣΤΗΡΑ) ΣΤΥΛΟΥ

Στη βόρεια πλευρά του Στύλου και στο μέσο της εύφορης κοιλάδας βρίσκεται η βυζαντινή εκκλησία της Παναγίας της Μυρτιδιώτισσας (24 Σεπτεμβρίου) η γνωστή Μοναστήρα ή Ζερβιώτισσα. Ο ναός είναι χτισμένος τη Β’ Βυζαντινή περίοδο 11ος -12ος αιώνας. Το όνομα Ζερβιώτισσα προέκυψε από την εικόνα της Παναγίας της Αριστεροκρατούσας ενώ το όνομα Μοναστήρα από το μεγάλο μέγεθος της εκκλησίας. Ο ναός είναι σταυροειδούς ρυθμού με τρούλο, από τους λίγους αντίστοιχους ναούς στην Κρήτη,  με τις εξωτερικές επιφάνειες διαμορφωμένες με τυφλά αψιδώματα από λίθους και πλίνθους.

Η πίστη των ανθρώπων συνοδεύει τον ναό στο διάβα των αιώνων με έναν θρύλο. Σύμφωνα με αυτόν, κτίστηκε, μα ποτέ δεν ολοκληρώθηκε και ποτέ δεν σήμαναν οι καμπάνες του. Οι κάτοικοι του Στύλου έχουν να διηγηθούν μια ιστορία για τη δική τους Μοναστήρα.

Ένας πρωτομάστορας, φερμένος από άλλο τόπο, κλήθηκε να χτίσει την εκκλησία μη πιστεύοντας στα έθιμα και τις παραδόσεις του τόπου. Έτσι ξεκίνησε το χτίσιμο  χωρίς να βάλει στα θεμέλια κάποιο στοιχειό όπως συνηθιζόταν. Οι τοίχοι ορθώνονταν και οι πελεκημένες πέτρες τοποθετούνταν η μία πάνω στην άλλη. Κόντευε πια να τελειώσει το χτίσιμο αφού ο τρούλος ολοκληρωνόταν. Ο πρωτομάστορας καυχιόταν στους μαστόρους του για το κατόρθωμά του και το γεγονός ότι κατάφερε να ολοκληρώσει την εκκλησία χωρίς να χτίσει στα θεμέλια της κάποιο στοιχειό. Ανέβηκε λοιπόν πάνω στον τρούλο και άρχισε να φωνάζει ότι είναι ο καλύτερος πρωτομάστορας  και ο καλύτερος τεχνίτης στον κόσμο όλο. Και πριν ολοκληρώσει τη φράση του έπεσε και σκοτώθηκε στην αυλή της εκκλησίας. Σαν κάποιο χέρι θεϊκό να τον είχε σπρώξει και να τον είχε τιμωρήσει για την έπαρση που τον διακατείχε. Οι μαστόροι τρομοκρατημένοι από το θάνατο του πρωτομάστορα πίστεψαν ότι η Παναγία τον είχε τιμωρήσει και τρέχοντας, απομακρύνθηκαν από την εκκλησία και ποτέ μα ποτέ δεν επέστρεψαν για να ολοκληρώσουν το χτίσιμο. Έτσι η εκκλησία έμεινε μισοτελειωμένη, χωρίς Αγία Τράπεζα και αλειτούργητη, θυμίζοντας στους πιστούς τον περήφανο και άπιστο πρωτομάστορα.

ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ο Ριγολόγος (Πλατανάκια)

Η εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Ριγολόγου (Αποτομή Τίμιας Κεφαλής Ιωάννη Προδρόμου) βρίσκεται στο μέσο περίπου της πορείας του Κυλιάρη από το Στύλο προς τις Καλύβες. Χτίστηκε το 1898 και ανακαινίστηκε πρόσφατα. Η γύρω περιοχή είναι μαγευτική και κατάφυτη από αιωνόβια πλατάνια. Εξαιτίας των δέντρων πήρε και η περιοχή την ονομασία Πλατανάκια. Κάποια από αυτά τα πλατάνια, τα έκοψαν οι Γερμανοί κατά την περίοδο της Κατοχής, όμως τα δέντρα μεγάλωσαν ξανά. Παλιότερα τη μέρα της γιορτής του Αγίου, στις 29 Αυγούστου, γινόταν μεγάλο πανηγύρι. Στις μέρες μας όλο και περισσότεροι ανακαλύπτουν αυτόν τον παράδεισο και τον μοιράζονται τα Σαββατοκύριακα και τις γιορτές με φίλους.

ΝΑΟΣ ΑΓΙΩΝ ΙΩΑΝΝΗ ΘΕΟΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΤΥΛΟΥ

Στην πλατεία του χωριού βρίσκεται η Βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου και του Αγίου Νικολάου. Πρόκειται για ένα συγκρότημα από κτίσματα, που χρονολογούνται από το 130 μέχρι το 150 αιώνα και σώζεται τοιχογραφικός διάκοσμος του 13ου, 14ου και 15ου αιώνα. Η εκκλησία άνηκε στο μετόχι της Μονής Πάτμου. Στο εσωτερικό του ναού, αλλά και εξωτερικά περιμετρικά, αποκαλύφθηκαν επτά αλλεπάλληλα στρώματα τάφων με σημαντικά ευρήματα των χριστιανικών χρόνων. Σε κατώτερα στρώματα ανακαλύφθηκαν ευρήματα υστερομινωικής περιόδου. Από επιγραφή που βρέθηκε στον ναό και αναφερόταν στην Ευφροσύνη Δρακοντοπούλα, προκύπτει σύνδεση με την οικογένεια Δρακοντόπουλων (αρχοντοοικογένεια επί Ενετοκρατίας).

ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΚΟ ΕΥΡΗΜΑ

Στον περίβολο των παλαιών ναών Αγίων Ιωάννη και Νικολάου βρίσκεται ένα σπουδαίο εύρημα, ένα παλαιοντολογικό προϊστορικό απολίθωμα(πιθανά σκελετός θαλάσσιου Σειρηνίου) σε μαργαϊκό ασβεστόλιθο .
Το απολίθωμα βρέθηκε στην περιοχή «Σιώπατα» στη μέση της διαδρομής Πρόβαρμα – Σαμωνάς.

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙΑΚΟΣ ΝΕΡΟΜΥΛΟΣ ΣΤΥΛΟΥ

Ο δίχωρος Βενετσιάνικος νερόμυλος με τα πέντε στόμια εξόδου του νερού άνηκε στο μετόχι του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου της Πάτμου και βρίσκεται στη θέση «Μύλοι». Η Ενετοί θεωρούσαν πολλή σημαντική την ύπαρξη και λειτουργία των νερόμυλων για το λόγο τούτο τους χρηματοδοτούσαν. Ανήκει στους μύλους που λειτουργούσαν εποχικά (Σεπτέμβριος-Μάρτιος) Είναι κτισμένος πάνω στον ποταμό Κυλιάρη Λειτουργούσε μέχρι το 1960 για την άλεση αλεύρων. Άξια λόγου είναι τα δυο ξύλινα βαγένια τα οποία μετέφεραν το νερό στις φτερωτές.

Το 1999 καθαρίστηκε και αποκαλύφθηκε από τον τότε Δήμο Αρμένων στον οποίο άνηκε το χωριό Στύλος. Είναι εντυπωσιακός και ίσως ο μεγαλύτερος του Νομού Χανίων και αποτελείται από 5 στόμια εξόδου του νερού. Εσωτερικά είναι δίχωρος με χώρο εργασίας και αποθήκευσης και με μια καμάρα κατά μήκος του. Στη δυτική πλευρά του μήλου υπήρξε νεότερο κτήριο με ένα επιπλέον στόμια εξόδου του νερού όπου λειτούργησε ως φάμπρικα. Πλέον το κτήριο αυτό δεν υπάρχει και κάποια εξαρτήματα από τα μηχανήματά του μένουν να θυμίζουν το παρελθόν του.